«Ушбу сатрлар муаллифи 1988 йили журналистика сўқмоқларида Россиянинг Свердловск (Ҳозирги Екатеринбург) шаҳридан келган бир гуруҳ ёш спелеолог-ғоршуносларни учратган эди. Улар Бойсун тоғларида собиқ Иттифоқ ҳудудида энг баланд бўлган, бир неча километрга чўзилувчи ва бир-бири билан туташувчи ғорлар силсиласини тадқиқ қилгандилар. Мақсад энг чуқур ва энг узун ғорларни топиш эди. Келгусида, эҳтимол яқин йиллар ичида ўзимизнинг ёш ғоршунос, археолог ва санъатшунослар, олимлар Бойсун ва Кўҳитанг тоғларидаги ғаройиб ғорларни Зараутдан қолишмайдиган, балки ундан-да қадимийроқ бўлган ибтидоий санъат асарларини топиш мақсадида тадқиқ қилишар, нафақат ўтмиши, балки келажаги ҳам буюк бўлган она диёримиз – Ўзбекистоннинг оламаро шуҳратига шуҳрат қўшишар!»

Мазкур иқтибос «Зараутсой тилсимлари» китобидан келтирилдики, бу билан баён этилмиш мулоҳазалар маълум маъно-даражада эндиликда исбот топаётгани таъкидланади.

Бунга ишонч ҳосил қилмоқчи бўлган киши 2017 йилнинг феврал ойи интернетда, халқаро National Geographic сайтида эълон қилинган мақолага бирров кўз ташлаши кифоядир. Марк Синотт қаламига мансуб материал «Ўзбекистондаги «ер ости Эверести» – дунёдаги энг чуқур ғор номига бош даъвогар» деб аталади. Германиялик журналист Ўзбекистоннинг Бойсун тоғларида жойлашган, дунёдаги энг чуқур ғорлардан бири ҳисобланувчи Dark Star – Қоронғи юлдуз (Бойсун аҳли уни азалдан Хўжа Ғурғур ота деб атайди) ғорига тажрибали спелеолог Лариса Позднякова билан биргаликда тушиб чиққан.

«Кейинги ўн йилликда ушбу маскан бутун дунё спелеологларини ўзига жалб қилди, – деб ёзади хорижий журналист. – Бу улкан тизим шуниси билан ҳам жалб қиладики, альпинистлар Ер юзидаги энг баланд тоғ чўққиси Эверест эканини яхши билишади, лекин тубсиз ғорлар у қадар яхши ўрганилмаган. Ер остида нима яширин эканидан кўра, Марс ҳақида кўпроқ нарса биламиз. Бугунги кунда Грузиядаги Крубер ғори энг чуқур ғор ҳисобланади – 7,208 фут. Бироқ эндиликда Dark Star бу номни ундан тортиб олишда бош номзоддир.»

Таркибига Россия, Италия ва Исроил спелеологлари кирган 31 кишилик халқаро экспедиция жамоаси ўз техник имкониятларидан келиб чиқиб ислоҳ қилган «ер ости Эверести» нинг чуқурлиги бир километрни ташкил қилади. Тадқиқотчилар ғорнинг туби 2,650 метрдан иборатлигини айтишган. Бу эса Грузиядаги Крубердан 500 метрга чуқурроқ дегани. Олдинги экспедициялар қатори бу сафаргиси ҳам арқон етишмаслиги натижасида тугалланди, боз устига ғор тадқиқотлари бундан-да мукаммал техник жиҳоз ва кенг имкониятларни талаб қилар эди.

Маълумотларга кўра, ғор 1984 йилда россиялик тадқиқотчилар томонидан топилган, бироқ тизимни ўрганишда британияликлар биринчи бўлишди – улар 1990 йилда уни тадқиқ қилиб, 70-йилларнинг илмий-фантастик фильми бўлган Dark Star (Қоронғи юлдуз) номини беришган.

Ғорга кириш осон кечмаган. Буни тушуниш учун, аввало, денгиз сатҳидан 3700 метр баландликдаги тоғни тасаввур қилайлик. Бойсунтов тизмасининг Хўжа Ғурғур ота тоғи 300 метрлик тик деворга эга. Ана шу тик деворнинг қарийб ўртасига, яъни 160 метр баландликка чиқиш лозим эди. Халқаро «Бойсун – 90» рус-инглиз спелеоэкспедицияси таркибида ишлаётган «Аспекс – 90» инглиз гуруҳи тадқиқотчилари ана шу тик қоя ўртасига чиқиб бориш учун кўп эмас, оз эмас – уч кунлик вақтларини сарф этдилар. Ғор деворлари катта муз кристаллари билан қопланган бўлган, кўплаб музлаган кўллар учрайди, ҳаво ҳарорати доимо икки-беш даража совуқликда туради. Улар ғор ичида икки километр юришгач, катта қудуққа дуч келганлар, аммо қудуққа тушишда асқотадиган асбоб-ускуналар етарли эмасди...

Келгуси йили эса... юқорида эслатиб ўтганимиз кўплаб кўллар юза музларининг эрувчанлиги сабаб тадқиқот ишларини давом эттириш имкони бўлмайди.

фото:uznews.uz  

Бу орада қарийб ўн йил ўтиб кетади...     

2011 йилнинг августи. Хўжа Ғурғур отанинг тик девори пойига Россия-Италия экспедицияси қўр ташлайди. Мазкур экспедиция 25 метрлик янги қудуқни «забт» этади. Қудуқ тубидан ёнбошда йўлак бор эди, гарчи унинг давоми берк бўлиб чиққан эса-да, йўлак адоғида тепага ўрлаб кетган бўшлиқ топилади. Ўн метрлик бўшлиқнинг юқорисида ғаройиб кўринишли каттагина тим, яъни галереяга чиқиб оладилар. Галерея текшириб кўрилади ва унинг бошқа ғорлар тизимига уланиб кетгани маълум бўлади – ер қаъри бўйлаб янада янги – бундан-да йирикроқ галереялар сари йўл очилган эди. Аммо ер ости зимистонини ёритган тадқиқотчилар кўз ўнгида намоён бўлган янги-янги ғор шохобчаларини ўрганишга киришмасдан изларига қайтадилар, чунки экспедиция муддати тугаганди.

Келгуси 2012 йили Хўжа Ғурғур отада сўнгги йилларнинг энг кенг миқёсли экспедицияси амалга оширилади: унинг ишида дунёнинг бешта мамлакати ҳамда Россиянинг бир неча шаҳридан келган 29 киши иштирок этади. Олдингилар йўлини давом эттирган спелеолог-ғоршунослар кейинги давр амалиётида неча бор синовдан ўтган тажрибани қўллаб, 240 метр чуқурликда аниқланган кўплаб ёнбош йўлакчалардан бири – қудуқли шохобчани диққат-эътибор марказига олганлар. Ҳақиқатан, бу усул уларга ер қаърига яна 450 метр тушиб бориш имконини беради. Соҳа тилида меандр деб аталадиган эгри-бугри кетган ғор ён-атрофини текшириш пайтида яна янги ўтиш йўлаклари пайдо бўлади. Вазият тақозо этгани учун ана шу жойда таваккалчи ва жасур йигитлардан танлаб олиниб штурм гуруҳи ташкил этилади ва бунинг натижасида 600 метрлик мўлжал эгалланади. Аммо, штурм гуруҳи ҳам навбатдаги қудуқ олдида тўхтаб қолишга маҳкум эди: чунки ҳар сафар бўлганидек қудуққа кириш ва у орқали ер қаъри саёҳатини янада давом эттиришга фурсат қолмаганди, арқонлар ҳам тугаб бўлганди.

Хуллас, тадқиқотлар 2013 йилда давом этиб, Россия (Урал) ва Италия спелеологлари яна 850 метргача тушиб борганлар. Аммо, қарангки, уларнинг ўтиш йўлини эндиги сафар сифон (ерости йўлагида сув тўла жой) тўсди ва бу ердан ўтиб бўлмади. Лекин галдаги уринишнинг арзигулик натижаси бор эди – чунончи, мазкур экспедиция ҳисоботида «Dark Star» ғор тизими чуқурлик ва узунлик бўйича Ўзбекистонда олдинги ўринлардан бирини (Сурхонтовнинг Чўли Баир массивида жойлашган Бойбулоқ (1415 метр) ва қўшни Фестивальная-Ледопадная (850 метр) ғорларидан кейинги ўринни) эгаллади ва назарий жиҳатдан олганда, чуқурлик бўйича жаҳон рекорди ўрнатиш учун потенциал имконияти юзага келди. Аммо, буни бўлғуси экспедициялар кўрсатади» дейилади.

Екатеринбург (илгариги Свердловск) спелеология клуби 2016 йилда Бойсун тоғларига навбатдаги сафар уюштирди. Экспедиция таркибида Россия, Украина ва Италия мутахассислари, жами 26 киши ишлади. Улар Хўжа Ғурғур ота, Чўли Баир ва Бойбулоқ тадқиқини давом эттириб, ёнбош кетган ғорлардан олтитасини тўла ўрганишди, тўрт километрдан ошадиган йўлаклар очишди ва ҳоказо...

Бойбулоқ ҳақида батафсил.                                                                                                           

1985 йил эди. Хўжа Ғурғур ота массивида ишлаётган ураллик ғоршунослар Сурхонтов тизмасини ҳам текширишга қарор қилдилар. Бу ердаги Қўрғонча қишлоғи аҳолиси уларга 1971 йилда бир киши кириб кетган ва қайтиб чиқмаган тоғдаги бир ғор ҳақида гапириб беришди. Ичидан мўлгина сув чиқиб тургани учунми ғорни Бойбулоқ деб аташарди. Бу хабар спелеологларни қизиқтирди ва улар ғорга кириб, ичидаги ўттиз метрлик қудуқ тубидан одам суякларини топишди. Орадан икки йил ўтиб, яъни 1987 йилда ушбу суяклар чиқариб олинди ва Деҳиболо қишлоғидаги хонадонга берилди.

Бойбулоқнинг биринчи тадқиқотчисини Мустафоқул дер эдилар. У ер қаъридан келаётган сувнинг чиқиш жойини аниқ билиш мақсадида бир неча бор ғорга кириб чиққан, аммо охирги маротабада унинг керосин лампаси ногаҳонда ўчиб қолган эди. Ғор ичини яхши биладиган Мустафо чироғи ўчганидан кейин ташқарига чиқяпман деб, ҳали ўзи юриб кўрмаган қуйи йўлакларга тушиб қолади. Зимистон узра пайпаслаб силжир экан, чуқурлиги беш қаватли томга тўғри келадиган қудуқ уни ютиб юборади. Мустафонинг эски керосин лампаси ҳозир ҳам ўша топилган жойида туради. Ер ости ғорлари харитасида эндиликда жасур тадқиқотчи Мустафо Зокиров номи билан аталадиган ғор ҳам бор...

1986 йили иккинчи экспедиция ташкил этилиб, иккинчи қудуқ охирига қадар ўрганиб чиқилди. 1987 йилнинг октябрида, 1988 йилнинг августида экспедициялар давом эттирилди ва 900 метрлик маррага чиқилди. 1989 йили эса тадқиқот ишлари италиялик спелеологлар билан биргаликда давом эттирилди ва 1158 метрлик қуйи нуқта забт этилди. Кейинги йили эса сайёрамизнинг турли нуқталарида ер остида ишлаш бўйича улкан тажриба орттирган Англия мутахассислари ҳамкорликка келадилар ва улар биргаликда 1991 йилда Бойбулоқнинг жаҳонда чуқурлик бўйича тўртинчи ўринни эгаллашини таъминлайдилар.

Кейинги изланишлар натижасида Бойбулоқ Марказий Осиёнинг энг чуқур ғори деб тан олинди.

Абдулла Холмирзаев,

Термиз