O‘shanda 1969-yilning 9 aprel kuni edi. Klavixo degan nomni ilk bora uchratganimdayoq shuurimda o‘ta g‘alati tarzda o‘rnashib qoldi. Samarqand shahrining 2500 yillik to‘yiga taraddud ko‘rilayotgandi. Shu munosabat bilan temuriylar davri san’ati va madaniyatini o‘rganishga bag‘ishlangan xalqaro simpoziumga tayyorgarlik ketayotgandi. Ana shu tayyorgarlik doirasida SamDU va ToshDU talabalari o‘zaro musobaqalashadigan «Quvnoqlar va zukkolar» teleo‘yinini ham o‘tkazish ko‘zda tutildi.

Bizni, ya’ni bir guruh talabalarni bo‘lajak bellashuvga puxta tayyorlanish uchun Toshkentga jo‘natishdi. Poytaxtdagi Ko‘kaldosh madrasasi o‘shanda mehmonxona vazifasini bajarar ekan, shu yerga joylashdik.

Ertasiga bizni Alisher Navoiy nomli respublika kutubxonasiga olib borishdi.

Guruh rahbari bo‘lgan domlamiz, shoir Normurod Narzullayev barchamizga ish taqsimladi, menga «Turkestanskiy sbornik»ni qarab chiqish topshirildi.

«Turkestanskiy sbornik», ya’ni Turkiston to‘plami XIX asrning 60-yillaridan to 1916-yilga doir adabiyotlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, jami 591 tomdan iborat, barcha tomlari bir xil shaklda tarkiblangan to‘plam gazeta va jurnallardan kesib olingan maqolalar va ba’zan butun-butun kitoblarni o‘z ichiga oladi.

«Turkestanskiy sbornik»ning 273-tomi e’tiborimni tortdi. Chunki ichini ochganimda «Jizn i deyaniya velikogo Tamerlana. Sochineniye Klavixo» degan yozuvga ko‘zim tushdi. Keyingi varaqda esa (endi o‘zbekchada keltiraman): «Ryui Gonzales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi» (1403–1404 yillar). Asl matnidan tarjima va izohlar bilan I.I.Sreznevskiy tahriri ostida tarkib berilgan. Sankt-Peterburgda 1881 yili chop etilgan» deb yozilgan edi. Kitobning ichki sahifalari bir tomondagi ispan va ikkinchi tomondagi rus tilidagi yonma-yon matnlar bilan to‘lg‘azilgan.

Kitobni o‘qishga kirishdim. Ma’lum bo‘ldiki, mazkur asar Ispaniyadagi Kastiliya va Leon qiroli Enriko Uchinchi tomonidan Amir Temur huzuriga yo‘llangan Ryui Gonzales de Klavixo boshliq elchilar bosib o‘tgan yo‘l xotiralaridan iborat bo‘lib, u ispan elchisining 1403-1406 yillarda O‘rta Yer dengizi sohilidagi mamlakatlarda, Turkiyada, Kavkazorti yerlarida, Eron va Turonzaminda, xususan, Amir Temur saltanati hududi va bevosita uning saroyida ko‘rgan-bilganlarini, bu davrda elchining qalbida kechgan turli-tuman o‘y-fikrlarini aks ettirgan edi. 13 kishidan iborat elchilar guruhi 1403 yilning 22 may kuni Janubiy Ispaniyaning Kadis shahridagi bandargohdan yo‘lga chiqib, oradan 15 oy o‘ttanda, ya’ni 1404 yilning avgust oyi oxirida Samarqandga yetib keladi. 8 sentyabr kuni sohibqiron tomonidan qabul qilinadi.

Men ushbu kundalik mazmunini qo‘limdan kelganicha o‘zlashtirishga harakat qildim. 48 varaqli oppoq katak daftarimga ba’zi fikrlarni qisqa-lo‘nda ko‘chirdim. Elchining Amudaryodan o‘tishi, Termiz, Shahrisabz, Samarqand shaharlari, yo‘llar, qishloqlar, mashhur Temir darvoza, Oqsaroy va boshqa mahobatli binolar tasviri, sohibqiron Amir Temur huzuridagi qabul marosimlari, to‘ylarning o‘tkazilishi batafsil yozilgandi...

Kamina o‘sha kunlarni haligacha unutmayman. Garchi u paytdan buyon ko‘p suvlar oqib o‘tib, zamonlar necha evrilib, mustaqillik ne’mati bizga nasib etib, marhum ulug‘ olim Ochil Tog‘ayev tarjimasida Klavixoning kundaligi ham to‘la kitob holida ona tilimizda jaranglovchi ma’naviy mulkka aylanib ulgurgan bo‘lsa-da, o‘sha talabalik oq konspekt daftarimni qo‘lga olganimda har doim hayajonga tushaveraman, sohibqironning yaqinlariga qarata o‘z tarjimamda yozib qo‘ygan: «Bu elchilarga qarang, ularni dunyoning chekkasida yashovchi o‘g‘lim, farang qirollari orasida eng zo‘ri Ispaniya qiroli yuborgan. Ular ham ulug‘ xalq! O‘g‘lim qirolga tashakkurimni izhor qilaman. O‘g‘lim shunday maktubni sovg‘alarsiz yuborganida ham juda xursand bo‘lgan bo‘lardim, chunki uning ahvoli va sog‘ligini bilish menga quvonch bag‘ishlaydi!» degan so‘zlarini yana va yana o‘qib ruhiyatim ko‘tariladi.

Biz, surxondaryoliklar Klavixoning so‘zlari orqali Termizning o‘sha paytlarda «ancha-muncha aholi yashaydigan kattagina shahar» bo‘lganini bilib olamiz. Kundalikda yoziladiki, «Atrofi devor bilan o‘ralmagan: bu yerda bog‘-rog‘lar ko‘p, suv mo‘l edi. Shahar haqida men sizga faqat shuni aytishim mum-kinki, deya ta’kidlaydi elchi, unga kirganimizdan so‘ng shu qadar ko‘p yo‘l yurdikki, bizga ajratilgan binoga yetib kelganimizda batamom holdan toyib qolgan edik. Butun yo‘l davomida har xil narsalar bilan savdo qilinayotgan gavjum maydonlar va ko‘chalardan o‘tdik» (Ryui Gonzales de Klavixo. «Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi» (1403-1404 yillar), Ochil Tog‘ayev tarjimasi. Toshkent. 2010 yil. 143-bet).

Elchilar 1404-yilning 21 avgust payshanba kuni Termizga kelgan bo‘lsalar, ertasiga tushlikdan so‘ng yana yo‘lda davom etganlar. Ikki kun davomida obod manzillarni oralab yurishgan, dam olish va tunash vaqtlarida go‘shtli taomlar, meva-cheva, sharob va qovun bilan siylanganlar. Termizdan keyingi sayohatning uchinchi kunida daryo bo‘yida tunni o‘tkazishib yo‘lni davom ettiradilar va cho‘qqilari baland tog‘ etagida tushlik qiladilar – bu Temir darvoza edi. Klavixo tasvirlab yozib qoldirgan balandlikdagi xoch shaklli ajoyib bino hozirgi kunda to‘la buzilib ketgan Sherhoji qo‘rg‘oni deb o‘ylayman.

Temir darvoza Klavixoda juda katta taassurot qoldiradi...

Uning viloyatimiz hududidagi sayohati besh kun davom etgan edi.

***

2004-yilda Amir Temur davlati bilan Kastiliya va Leon qirolligi o‘rtasida do‘stlik aloqalari o‘rnatilganining 600 yillik sanasi Ispaniya va O‘zbekistonda munosib nishonlandi.

Bir paytlari ajdodlar boshlagan xayrli an’analar bugungi avlodlar tomonidan muvaffaqiyatli davom ettirilmoqda. Bu borada O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2003-yilda Ispaniyaga davlat tashrifi alohida ahamiyat kasb etadi.

Klavixoning nomi va uning qaytadan baralla aks-sado berayotgan tarixiy xizmatlari chuqur hurmat va ehtiromga sazovor bo‘lmoqda. Biz, surxondaryoliklar umuminsoniyat tarixida o‘zidan doimiy tirik yodgorlik qoldirgan va unda viloyatimiz hududlari haqida ham fikrlarini bayon etgan Klavixodan alohida minnatdor bo‘lishimiz kerak. Surxondaryoning uzoq tarixida sayyohlar, olimlar, darvishlar, jangchilar ko‘p bo‘lgan, ayrimlari xotiralar yozib qoldirgan. Ammo ular orasida sohibqiron sharofati ila dunyoning ikki chetini bog‘lagan va bugungi kun uchun ham bebaho ma’lumotlar qoldirgan Klavixoning o‘rni bo‘lakcha.

Ana shulardan kelib chiqqan holda, Termiz shahrida Klavixo yurgan yo‘l Amu bo‘yidan taxminan Salavotgacha bo‘lgan joylarga to‘g‘ri kelishini hisobga olib uning nomini abadiylashtirish, bizningcha, xalqimizning tarixiy xotira va an’analariga juda munosib bo‘lar edi.

Abdulla Xolmirzayev